Verhardingsopdruk door boomwortels, een universeel probleem

Functioneren van een boom

Een boom is in onze klimaatzone grotendeels evolutionair ontwikkeld in verschillende vegetatietypen, voor het gemak ‘in de bossen’. Een bos is voor een boom het referentiekader voor optimale omstandigheden. Hier is alles aanwezig, een zelfvoorzienende cyclus waarbij alles wat door bomen aan blad, takken en bomen wordt afgestoten weer als voedingsstof beschikbaar komt voor nieuwe groei. Eigenlijk is een boom het meest circulaire organisme dat er bestaat en neemt niks meer dan wat het produceert. Door dit circulaire proces vindt de belangrijkste bodemvorming in de bovenlaag van het bos plaats. Bodemsamenstelling, bodemlucht, bodemleven, water en voedingsstoffen bepalen de mate waarin wortels zich ontwikkelen. Hiermee verbonden vindt de meeste wortelvorming in de bovenlaag van de bodem plaats en is dat de reden dat je goed met je snufferd naar beneden moet kijken als je in het bos wandelt, anders dan haak je weer met je grote wandelschoenen over zo’n wortel die zelfs in het bos de weg lijkt te zijn kwijtgeraakt. Naast dat bomen geduldige organismen zijn lijkt het ook wel of ze ons op deze manier met regelmaat willen wakker schudden: Hallo, ik ben er ook nog.

Noodzaak van wortels

Bomen hebben wortels om in eigenbelang grofweg twee belangrijke functies te vervullen, stabiliteit bieden en de opname van water en voedingsstoffen mogelijk maken. In de stedelijke omgeving hebben we nog wel oog voor hetgeen boven de grond met bomen gebeurt, maar ondergronds is eigenlijk alleen maar lastig. Helaas net zo lastig als noodzakelijk. Een boom kan niet zonder zijn wortels, zoals wij mensen niet zonder ons voedsel kunnen. Het erkennen dat bomen recht hebben op wortels is een eerste aanzet tot respect voor het langstlevende organisme op aarde. Nu zijn bomen ongelofelijke opportunisten. Bomen zullen alle kansen grijpen die ze vinden om zich te ontwikkelen. In de jaren ’70 en ’80 dachten we dat een boom met een flinke kruiwagen grond in een plantspiegel wel genoeg ruimte zou hebben om zich te kunnen ontwikkelen. Bijzonder genoeg hebben veel bomen dit gered door hun enorme overlevingsdrang en capaciteit om zelf groeimogelijkheden te detecteren en koloniseren, vaak met ongewenste neveneffecten zoals verhardingsopdruk.

Bomen zijn opportunisten die iedere kans om te overleven aangrijpen.

Gaan we wat later in de tijd naar de ontwikkeling van de groeiplaatsinrichtingsindustrie, dan zien we dat de intenties vaak erg goed zijn om bomen voldoende groeiruimte te geven in combinatie met het realiseren van verharding, evenals de bereidheid om hierin te investeren. Daar zijn hele goede voorbeelden van te vinden maar helaas minimaal zoveel slechte voorbeelden. Zeker als hier de civiele aannemer verantwoordelijk is voor de aanleg van een groeiplaats, dan heeft deze het belang dat de verharding vlak blijft liggen en daar zal voor gezorgd worden. Wat geheel begrijpelijk is. Ondanks dat er dan gekozen is voor allerlei bomensubstraten zien we dat de samenstelling hiervan niet de beperking vormt, maar de toetreding van bodemlucht en water die door verdichting en afsluiting de beperkende factoren zijn geworden. Volgens het boek Up by Roots van James Urban is de samenstelling van een bosbodem 50% vast materiaal (minerale delen), waarvan 2-5% organische stof en 50% open structuur, die in wisselende samenstelling is gevuld met half water en half lucht. Als je de stadsbodem beoordeelt, dan blijkt deze voor 70-80% uit vast materiaal (minerale delen) te bestaan waarvan 1% organische stof, de resterende 20-30% resteert dan nog voor bodemlucht en water. Het schrale organische stofgehalte van de bodem geeft dat er nauwelijks een buffereffect mogelijk is van vocht en voeding, maar ook bodemprocessen en groeiomstandigheden marginaal zijn voor gezonde groei. Dan hebben we het nog niet over de zelfvoorzienende bladcyclus van bodemvorming, waar in een verharde omgeving geen sprake van is en de bodem dus alleen nog maar verder verschraalt.

Oorzaken verhardingsopdruk

De aanwezigheid van verharding is de meest primaire oorzaak van verhardingsopdruk. Nu kun je ook spreken over wortelopdruk en dan de boom de schuld geven, want als er geen boom was dan was er ook geen verharding die opgedrukt wordt. Bomen hebben geen stem en ik maak me meer zorgen over bomen dan over verharding. Verharding wordt alom vertegenwoordigd door de mens met zijn luide stem. Ik wil daarom de kracht van ons taalgebruik inzetten en spreek bewust niet over wortelopdruk maar over verhardingsopdruk. In het consequent gebruik van de term wortelopdruk zie ik de veroordeelde boom al aan de galg hangen.

De andere oorzaak kan liggen in de boomsoort, hoewel ik dit met de nodige voorzichtigheid moet stellen zijn er bij voorbaat een aantal boomsoorten te benoemen die graag zeer oppervlakkig wortelen. Denk dan aan populier (Populus), valse acacia (Robinia) en vleugelnoot (Pterocarya). Zo zijn er vast nog meer soorten die een intensief oppervlakkig wortelgestel vormen. Mijn voorzichtigheid zit erin om dit te benoemen, omdat we al snel een heksenjacht openen en de groeiplaats minimaal zoveel van invloed is dan de boomsoort.

Hoge grondwaterstand resulteert in teenvormige stamvoet door hoog horizontaal uitlopende wortelaanzetten

Dat is dan meteen ook een belangrijke factor, de groeiplaats. We hebben in Nederland de bijzondere omstandigheid dat we, zeker in het westen van ons land, met een hoge grondwaterstand hebben te maken. De zone tot 60 cm vormt vaak de belangrijkste wortelzone. Eenmaal in de volverzadigde zone is het nog meer aan een aantal boomsoorten gegeven om hierin wortels te kunnen ontwikkelen. In de groeiplaats is inrichting, de samenstelling en aanleg, hoeveelheid beschikbare bodemlucht en water, zoals al eerder gesteld, bepalend. Vaak is de groeiplaats dusdanig slecht ingericht, dat wortels zich ontwikkelen direct onder de verharding. Bij klinkers spoelen via de voegen organische stoffen in de bodem en ontstaat condens aan de onderzijde van de verharding. Beide minimalistische omstandigheden die door boomwortels optimaal benut worden.

Als laatste maar zeker niet enige oorzaak heeft leeftijd van de boom ook invloed op de mate waarin verhardingsopdruk plaats vindt. Zeker naarmate bomen in leeftijd, en daarmee stamdiameter, toenemen, zie je vaak de opwaartse opdruk samengaan met een zijwaartse druk. Bomen blijken dan weer hun opportunistische eigenschappen in te zetten en wurmen zich in elke mogelijke ontsnappingsmogelijkheid. Het is een beetje The Escape from Alcatraz waarbij bomen haast menselijk gedrag vertonen, alleen dan wat minder zelfdestructief.

Gevolgen van verhardingsopdruk in de praktijk

Van een geanalyseerd gemeentelijk databestand van meer dan 90.000 bomen, staat 27% van de bomen in verharding. Hierbij begint bij bomen van de eerste grootte, in verharding de conditie structureel af te nemen vanaf 30-jarige leeftijd ten opzichte van dezelfde boomklassen in open bodem. Bij bomen van de derde grootte, is dit effect op de conditie veel minder duidelijk aanwezig maar is wel duidelijk dat deze boomgroottes voornamelijk in verharding staan en over het algemeen een veel kortere levensduur hebben. In het algemeen kan je stellen dat verharding niet positief is voor een gezonde ontwikkeling van bomen en beperkend is op de levensverwachting. Uit de analyse komt nog een andere interessante bevinding naar boven. De meeste meldingen van overlast door wortelopdruk worden gedaan in de groenarme buurten. Groenarm zijn hierbij de buurten waar minder dan 75m² groen per woning aanwezig is. Het zijn dus niet de lommerrijke wijken met vele bomen in lanen die het merendeel van de meldingen veroorzaken, maar juist de wijken die krap van opzet zijn, nauwelijks bomen in open bodems bevatten, waar de bomen merendeels in verharding staan.   

Groenarme buurt met wortelopdruk, maakt gevolgen van wortelkap met bijbehorende conditie afname voor omgeving nog schrijnender.

De financiële consequenties in deze specifieke gemeente heeft mij wakker geschud. Er is namelijk perfect in beeld gebracht wat de financiële gevolgen zijn van verhardingsopdruk. Via het gemeentelijke meldingssysteem komen gemiddeld per jaar 2.650 meldingen van overlast binnen, veroorzaakt door verhardingsopdruk. Gemiddeld kost het oplossen van iedere individuele melding € 375,00 aan externe kosten. Dit betekent dat er per jaar € 993.750,00 wordt uitgegeven om overlast op te lossen. De interne kosten zijn daar nog niet in meegenomen. Dit was voor de kwaliteitsmanager van deze gemeente een reden om eens te gaan kijken hoe dit structureel is op te lossen. Want de kwaliteitsmanager realiseerde zich, dat er een enorme investering wordt gedaan waarbij de klachten blijven bestaan en de kwaliteit van de bomen voornamelijk achteruitgaat. Eigenlijk moet je hier niet spreken over een investering die gedaan wordt, maar geld wordt gepompt in een chronisch zieke beheerpost waarbij het probleem niet structureel wordt opgelost. Positief in deze is, dat het meldingssysteem goed werkt. Er een groot bewustzijn is binnen de organisatie dat hier veel winst te behalen is door het beter te gaan doen.

Het kan alleen maar beter worden

Daar waar de boom opportunistisch kan zijn, kunnen wij hier ook van leren en de kansen grijpen die zich aanbieden. En dat is nodig! Verhardingsopdruk veroorzaakt door wortelgroei is universeel. In Nederland speelt dit vanwege onze bodemopbouw bij iedere gemeente. Ook in het buitenland zijn voorbeelden genoeg te vinden van verhardingsopdruk. De eerste oplossing is het verwijderen van verharding. Geen verharding, geen verhardingsopdruk zo simpel kan het leven dus zijn. Maar ook mij is de realiteit niet vreemd en zoek ik graag de discussie op. Hoe realistisch is dit? Als ik kijk naar het grote succes van de vele tegelwip-initiatieven is het toch goed om hier niet te snel overheen te stappen en goed te beoordelen of verharding daadwerkelijk nodig is. Gewoon naar buiten gaan en niet alleen maar vanachter je computer beoordelen helpt hierbij. Verruimen van groenzones en inrichten met onderbeplanting zijn de meest eenvoudige en vaak relatief goedkope maatregelen. De andere oplossing, die sterk in het verlengde van de vorige oplossing ligt, is het verruimen van boomspiegels. Als uitgangspunt is 3x de stamdiameter van de stam bij eindbeeld aanhouden hierbij wenselijk. 

Wortelkap is de meest voor de hand liggende maar minst structurele oplossing, daar waar verharding weg kan wordt deze ook niet meer opgedrukt.

Wortelreductie is de minst structurele oplossing. Hergroei is zeer spoedig te verwachten en voorgaande gemeente heeft de ervaring soms op dezelfde straten jaarlijks terug te komen. Wortelkap is immers niet structureel, omdat de oorzaak van het oppervlakkige wortelgedrag niet wordt weggenomen.

De andere, mogelijk minder wenselijke oplossingen liggen in het plaatsen van wortelschermen of verplanten van bomen. Wortelschermen worden vaak doorgroeit of overgroeit door wortels zodra ze maar een kansje hebben van nog geen paar millimeter. Wortelschermen kunnen effectief zijn maar zijn dan wel een enorme installatie-uitdaging. Verplanten is een mogelijkheid als blijkt dat het de enige oplossing nog is om de boom te behouden. Bij een oppervlakkig wortelgestel is dan wel een groeiplaats met een open bodem noodzakelijk. En dan als allerlaatste de boom vellen, als de kwaliteit dusdanig tanende is dat er geen levensvatbare toekomst is te garanderen kan het soms net zo wijs zijn om geheel op nieuw te beginnen. Niet als stelregel maar enkel in te zetten als maatwerk. Zorg dan bij nieuwe aanleg dat het vanuit de boom beredeneerd wordt ingericht en aangelegd. Dat zijn niet twee kruiwagens grond in het rooigat. Bomen de ruimte geven die ze nodig hebben, is de meest eenvoudige maatregel om problemen in de toekomst te voorkomen.

Malang, Indonesië. Verhardingsopdruk is een universeel, wereldwijd probleem. Hoe we ermee omgaan is cultuurgebonden.

Als je als boom op aarde bent gekomen en de pech hebt om in de meest boomonvriendelijke omgeving genaamd stad te groeien, zou je als mens alleen nog maar met gebogen hoofd onder een boom door moeten lopen. Dit uit respect voor deze opportunist die zichzelf in leven weet te houden.