Goethe Eiche, een stobbe met een ijzingwekkende geschiedenis

Concentratiekamp Buchenwald

Buchenwald is een concentratiekamp uit de tweede wereldoorlog en ligt in Weimar, in het voormalige oost Duitse DDR. Dit concentratiekamp laat een duister stuk van de geschiedenis zien. Vanaf 1940 tot en met 1945 werden hier door de nazi’s 277.800 mensen, die tot één van de vele  bevolkingsgroep behoorden die ze niet bevielen, naartoe getransporteerd. De mensen moesten hier onder dwangarbeid voor de wapenindustrie werken. Meer dan 56.000 mensen stierven onder erbarmelijke omstandigheden of werden vermoord. 11 april 1945 werd het kamp door Amerikanen bevrijd. De Nederlandse oud minister president Drees, beter bekend als vadertje Drees behoorde tot een van de overlevenden.

Een lange betonbaan leid altijd nog naar deze desolate plaats met uitzicht over Weimar.  Duidelijk zichtbaar is het 40 hectare grote kamp wat omheind was met 3,5 kilometer geëlektrificeerd hekwerk en 22 wachttorens. Nu zijn nog 2 wachttorens zichtbaar en is het hoofdgebouw met gevangenis goed bewaard gebleven. Op de plaatsen van de tientallen houten barakken op het terrein zijn de randen van de muren zichtbaar gemaakt, de houten barakken zijn op 1 na allemaal weg. Op het terrein is een groot gebouw wat is ingericht als expositieruimte en het crematorium met afschuwelijke originele ovens en mensonterende details nog steeds aanwezig. Een bezoek aan Buchenwald is educatief maar ook een ervaring om nooit meer te vergeten.

Hoofdgebouw Buchenwald met wachttoren en gevangenis

De Goethe Eiche van Buchenwald

Het bosgebied waarin het concentratiekamp Buchenwald is gelegen ligt nabij het slot Ettersberg. Het bosgebied werd ten tijde van de oorlog voornamelijk gedomineerd door beuken en op het terrein van het latere concentratiekamp stond naast de beuken ook één monumentale eik. Vanaf 1776 ontving Anna Amalia, de moeder van de hertog van Wiemar gasten op het slot. Generaties van grote denkers en dichters van Weimar wandelden door de beukenbossen en zullen ook bij deze eeuwenoude monumentale eik met uitspreidende takken stil hebben gestaan. Hieronder ook Goethe  (1749-1832) een groot denker en dichter die bijgedragen heeft aan het Weimar classicisme een filosofische richting in de Europese cultuur.

Goethe standbeeld in Wenen

Nadat de nazi’s in 1937 het dwangarbeiderskamp ontwierpen gaven ze de dwangarbeiders later de opdracht om de beuken te kappen. De dikke eik moest blijven staan in eerbied voor de grootste zoon van de stad, Goethe.  De nazi’s beschouwde zichzelf als de opvolgers van het Weimar classisme, waar Goethe een belangrijke ontwerper van was. Het concentratiekamp was gebouwd als symbool van Duitse macht en grootsheid en diende het doel beide te vermenigvuldigen en zogenaamde onwaardige dingen te vernietigen. De vrijstaande eik had dus een betekenis voor de daders. Maar welke betekenis had de boom voor de gevangenen? Ze ondervonden onmenselijkheid en hoopten dat vrijheid en toekomst kon worden teruggegeven. Ze noemden de boom ‘Goethe Oak’ ter nagedachtenis aan de dichter. Maar de sterke grote takken waar in het verleden de grote denkers onder hadden verpozen dienden nu als galg.

Foto van gevangene uit 1944 van bladloze Goethe eik (Bron Gedenkstatte Buchenwald)

Op voorstaande foto die stiekem door een gevangene moet zijn gemaakt in juni 1944 is te zien dat de boom geen bladeren meer heeft. De gevangen zagen dit als een protest van de boom tegen het feit dat de heren van het kamp zich beriepen op de filosofische waarden ‘verlichting’ en ‘idealisme’. Was de boom afgestorven door het cynische misbruik van haar geschiedenis die in het verleden zo nobel was? De aftakelende eik werd als symbool gezien dat de invloed van het schrikbewind ook eindig was. Mijn boomtechnische verklaring van het afsterven van de Goethe eik is dat de boom vanuit een natuurlijk bos in een hoog betreden menselijke omgeving terecht was gekomen en er veel bouwactiviteiten nabij de boom hadden plaats gevonden. Beide zal zeker tot onvermijdelijke wortelsterfte hebben geleid met als resultaat een afstervende kroon. Mede gezien de tussenliggende omvormingsperiode van ongeveer 7 jaar is dit een reëel ontnuchterend scenario wat op geen enkele manier een tegengeluid vormt op de vastgelegde ervaringen.

Het einde van de Goethe eik

Een luchtaanval op 24 augustus 1944 betekende het definitieve einde van de Goethe eik. In minder dan een half uur vernietigden Amerikaanse vliegtuigen de wapenfabrieken die zich in de directe omgeving van het kamp bevonden. Talloze dwangarbeiders en veel SS’ers werden gedood. Het kamp zelf bleef grotendeels gespaard alleen het washuis nabij de Goethe eik werd geraakt en vloog in brand. Van daaruit verspreidde het vuur zich naar de Goethe eik. De brandweer van de gevangenen probeerden het gebouw te blussen maar niemand stak een vinger uit om de boom te redden. Het brandde de hele nacht. Hierbij verbranden ook de beelden van de herinneringen aan de gevangenen die aan haar takken hadden gehangen. Opgehangen door de wrede willekeur van de kwelgeesten die ’s avonds misschien wel een Goethe gedicht uit de boekenkast trokken.  

In november 1945 herinnert een naamloze gevangene zich het bluswerk: ‘Als ik mijn ogen sluit, zie ik vandaag nog steeds dit beeld: in de verte het dak van het washuis in vlammen, de figuren van de kampbrandweer op de ladders, de slechte brandweerwagens uit het kamp aan het werk. Dichter bij mij staat het hulpeloze skelet van de eik met een brandende top. Ik hoor het gekraak van het vuur, zie de vonken in het rond vliegen; De uitgebrande takken van de eik vallen naar beneden, evenals opgerolde flarden dakleer. Ik ruik de rook. De gevangenen vormen een lange ketting en brengen emmers water van het reservoir naar de brandhaard. Ze redden het washuis en blussen de eik niet. Er is een geheime vreugde in hun gezichten, een stille triomf…’.Foto van stobbe Goethe eik met op achtergrond hoofdgebouw

De boom die zoveel voor de SS-handlagers had betekend, kon niet meer gered worden. Even later kregen de gevangenen het bevel hem neer te halen. De martelpaal van het kamp verdween en daarmee het gewelddadige gebruik van Goethes reputatie voor fascistische gruweldaden. Bijgelovige mensen, diep onder de indruk van het incident herkenden het als een zeker voorteken. Een aantal gevangenen namen kleine stukjes van de boom mee. Van de overblijfselen van de eik werden briefopeners, doosjes en andere memorabele van gemaakt waarin ze de woorden Goethe’s eik kerfden. Dit ter bevestiging van de voorspelling dat Adolf Hitler stierf in 1945, zoals de boom van de grote dichter.

Foto van stuk Goethe eik wat door Nico Pols in 1945 is meegenomen uit het concentratiekamp

De Nederlandse gevangene Nico Cornelius Adrian Pols (1923-1997) heeft ook een stuk van de eik meegenomen. Tijdens zijn evacuatie naar een ander concentratiekamp en aansluitende dodenmars naar Dachau weet hij te ontsnappen en het stuk hout bij zich te houden, dit stuk Goethe eik is nu nog in de expositieruimte van Buchenwald te zien. Er zijn overlevenden die de val van de boom op geen enkele manier als louter toeval beschouwden. Aldus Hubert Lapalle, een Belgische gevangene over de betekenis van de Goethe eik. De legende zegt ook dat als de Goethe eik valt dan breekt het Duitse Rijk. Misschien was dit de reden waarom er maar een boom resteerde in het grote kamp.

Stobbe Goethe eik geveld in in 1944 na brand als gevolg van bomdardementen

Als ik augustus 2023 het concentratiekamp bezoek is nog steeds de stobbe van de Goethe eik aanwezig. Er is geprobeerd om de stobbe te conserveren door er beton in te storten wat zich voornamelijk in de kern bevindt. Daarnaast stapelen mensen steentjes op de stobbe, een Joodse traditie maar ook wel een vreemd nieuw soort toeristengedrag. Na ruim 79 jaar is de stobbe nog steeds duidelijk aanwezig en redelijk intact. Een groot deel van het spinthout is verdwenen maar de diameter bedraagt nog steeds ruim een meter. De boom lijkt destijds te zijn afgezaagd en de mergstralen zijn als hardste delen goed te herleiden. Het is hier niet het technische van de stobbe wat indruk maakt maar de ijzingwekkende geschiedenis die deze stobbe op zijn schouders draagt. De stobbe van de Goethe eik is er één om nooit meer te vergeten.

Bronnen: Gedenkstatte Buchenwald, Horst Heller