De wondere wereld van boomstutten

Wat is een stut?

Een stut is een steun die met de grond is verbonden en gebruikt wordt om het kiepen van de gehele boom of breken van delen van een boom te vermijden. Ik heb het hier bewust niet over verankeringen die in een boom worden bevestigd en dus niet met de grond zijn verbonden. Stutten zijn er van vele materialen. Dit kan van hout zijn waarbij vaak duurzame houtsoorten worden gebruikt. De stut kan ook van staal zijn hetgeen vanaf de 20^e eeuw gebruikelijk is. Ook kan een boom gestut worden met een staalkabel die in de grond met een paal is verankerd. Kenmerk van een stut is dat deze statisch is en dat is een levende boom nooit. Ik heb het in alle gevallen over een stut die bewust wordt aangebracht als steunmiddel.

     Stalen stut bij Tiilia cordata op Praagse Burcht in Tjechie, rechter foto toont reactie van boom op stut.

De stut staat vaak op een bodemplaat, zoals een tegel of een geconstrueerde fundering. De uitdaging van de stut zit in de wijze hoe de verbinding met de boom wordt gemaakt. Hier is in het verleden al veel mee geëxperimenteerd, van stalen banden tot draaiende schalen, tot pennen door het ondersteunde deel. De wereld van de stut is de wereld van Willie Wortel die creëert onder het motto niet geschoten is altijd mis. 

  
Links: Houten stut o.a. onder afgestorven tak hellende veldiep, Ulmus minor. Rechts: stalen buizen stutten onder rechtstaande Chinese rode den, Pinus tabuliformis, beide in Shenyang China.

Functionaliteit van een stut

Bomen kunnen de neiging hebben takken te laten vallen, of met wortel en al om te kiepen. Beide geven een verandering van positie van een deel- of de gehele boom, die mensen meestal niet fijn vinden. Een probleem gerelateerd aan risico en wat dus niets heeft te maken met de vele gesteunde vormbomen die ik heb beschreven in diverse voorgaande blogs. Neem een trompetboom, Catalpa een boom uit het oosten van de Verenigde Staten. Normaliter groeiende op de rivieroevers en die vanaf ongeveer honderdjarige leeftijd in onze klimaatzone in zijn geheel gaat zakken. Soms zo geleidelijk dat zijn wortelkluit merendeels in de bodem blijft en meedraait. Deze boom is in onze omgeving altijd geplant en nu gaat zo’n eigenwijze boom van positie veranderen. Dat willen we niet en dan wordt zo’n boom weleens ondersteund. Er zijn een aantal voorbeelden overigens dat de boom het kiepen heel goed overleeft zonder stut.

Liggende trompetboom, Catalpa bignonioides, paleis Soestdijk, Nederland. Typisch gedrag van deze boomsoort die ook zonder stut prima verder groeit.

Dan zijn er nog de bomen die een veterane leeftijd bereiken en als onderdeel van deze ontwikkeling zware gesteltakken laten vallen. Zeker bij eiken is dit een belangrijk onderdeel van het proces om überhaupt veteraan te kunnen worden. Vanuit het verleden hebben we dit gedrag niet altijd goed weten te begeleiden en zijn dergelijke takken ondersteund. Daarnaast zijn er cultivars die de neiging hebben om hun takken niet zelf te kunnen dragen als ze een zekere leeftijd bereiken. Meest exemplarisch is misschien wel de treurbeuk, Fagus sylvatica ‘Pendula’. Een prachtige statige boom met een technisch bijna onmogelijk takkengestel. Op de kale gebogen ruggen van de gesteltakken vind je per definitie altijd zonnebrand.  Echter, vaak kan deze zijn takken als ze echt breed worden niet dragen en breken ze. Ook in die gevallen wordt wel een stut gebruikt.

Zeldzame cultivar beuk, Fagus sylvatica 'Tortuosa' in Bayeux, Frankrijk gesteund door enorme hoeveelheid kabels en mede daardoor een kroondiameter van meer dan 40 meter.

De uitdagingen van een stut

Levensduur en bevestiging met de stam, dat zijn dé uitdagingen van een stut. Een boom gaat oneindig lang mee, maar alle materialen die wij kunnen gebruiken en stabiliteit geven zijn van beperkte levensduur. Neem hout, je mag in je handen klappen als dit meer dan 20 jaar steun blijft bieden. Goed, neem heel duurzaam tropisch hout en hang er 50 jaar aan maar als we over bomen praten is dat niet meer dan een verkoudheidsperiode.

Linde, Tilia in Erdmannrode Duitsland met eiken stut, de tak groeit inmiddels op de V-vork in.

Staal kun je verduurzamen en dan blijft het best wel lang staan. Staal zul je echter wel moeten conserveren, omdat dit aan corrosie onderhevig is wil je het over 100 jaar nog hebben staan. Dus levensduur is een uitdaging, maar misschien is de verbinding met de boom nog wel de grootste uitdaging.

     Hellende Chinese rode den, Pinus tabuliformis met stalen band om stam die ingroeit. Let ook op klein formaat buis in relatie tot diameter stam.

Laten we het eerst over de positie van de stut hebben. Bij takken en stam ben je aangewezen op de in lijn te bereiken positie. Hierbij zijn steunpunt op de bodem en geschikte positie op de tak of stam bepalend. Je houdt een stut het liefst zo kort mogelijk om zo min mogelijk beweging op je stut te krijgen, maar je stut mag ook geen wip gaan vormen waardoor het tegenover gestelde effect wordt bereikt. Daarbij komt dat de positie van je fundering ook nog beperkt kan worden door wortels van de boom. Essentiele wortels (liever helemaal geen wortels), ga je natuurlijk niet verwijderen om een steun te kunnen plaatsen om de boom te redden. Dat zou contraproductief zijn. Het bepalen van de positie van de stut staat in geen wetenschap beschreven en is een kwestie van maatwerk en zwaartekracht.   

Kirchlinde Reelkirchen Duitsland, stut bevestiging middels doorboring tak.

Dan de bevestiging, een doorboring heeft als voordeel dat de stut onlosmakelijk vergroeit, maar wat ook gebeurt is dat het stutdeel buiten de bevestiging vaak niet de krachten op kan vangen die groei met zich meebrengt. Je zult altijd zien dat de boom zowel voorwaarts als zijwaarts op de stut krachten blijft uitoefenen zodra deze met elkaar zijn verbonden en in de loop van de tijd insnoert. De stut heeft dan de beperking dat deze met de bodem statisch is verbonden. Kortom een stut die verbonden is met de boom kan op den duur vervormen, buiten functie raken of het gestutte deel van de boom zelfs verzwakken.

Stalen stutten, links bij  vierzijdig gespalkte boom, rechts midden op voetpad met forse ingroei in tak. Beide Hanoi Vietnam.

Banden om de stam, stalen stroken of houten palen veroorzaken vaak drukpunten die verwonding van het ondersteunde gedeelte veroorzaken. Wat je dan krijgt is dat de boom dit gaat overgroeien. Bij een band kan het tot afknellen en uiteindelijk tot afsterving van het ondersteunde gedeelte leiden. Het kan goed gaan maar vaak ook niet. Een statische stut kan ook tot gevolg hebben dat een tak zich juist gaat verlengen vanwege de waargenomen ondersteuning.

Creatieve stalen stut onder trompetboom, Catalpa bignonioides, letter h en schommel in gemeente Heerlen, rechts scharnierende steun met rubber ingelegd. 

Stalen scharnierende schalen lijken nog het beste uit de bus te komen, deze moeten dan wel van een rubber zijn voorzien tussen staal en bast. Maar ook deze geven geen garantie voor levenslange functionaliteit. Ons manco als mens is dat we de krachten niet kennen die de boom zal ondervinden ten gevolge van de stut. Naarmate de jaren verstrijken zullen we meer en meer herkennen dat de functionaliteit verandert.

Pinus met beperkte scheefstand en degelijke stalen stut met stalen band om stam, noodzakelijkheid is discutabel. Controle op ingroei is sterk noodzakelijk, Istanboel Turkije.

Stutten dienen dus met een zekere frequentie gecontroleerd te worden, in mijn beleving minimaal 1 keer in de 5 jaar. Als je eenmaal een stut hebt geïnstalleerd dan kan de boom vaak niet meer zonder, omdat deze zich afhankelijk heeft gemaakt van de onnatuurlijke steun.

1000  jarige linde, Rheinborn Duitsland. Centrale mast en stalen stutten ondersteunen stokoude linde. Niet de kabels maar de enkele stalen stutten verzwakken de takken ernstig door ingroei.

Een zeer nadrukkelijk aanwezige stut heb ik in Duitsland gezien, een land wat bij uitstek uitblinkt in het ondersteunen en verankeren van bomen. De 1000 jarige linde in het Duitse Reinborn is een stokoude veteraan met een gigantische holle stam en heeft een enorme stalen paal centraal in de stam staan. Vanuit die paal zijn, alsof het de zweefmolen is, met een spaghetti aan kabels alle zware takken verankerd. Een foeilelijke oplossing waarbij we eigenlijk de boom niet de kans geven om een veterane boom te mogen zijn en zijn kroon te laten verkleinen. Dit zegt veel over ons menselijk gedrag ten opzichte van bomen. Deze stut daarentegen is uiterst functioneel en kent veel minder bezwaren die ik hiervoor heb opgesomd dus ik slik mijn esthetische kritiek meteen weer in.

Meest creatieve ondersteuning door Monseigneur catalpa van trompetboom, Catalpa bignonioides in Tegelen, functionaliteit is wat discutabel maar beeld is fantastisch!

Stutten kunnen zinvol zijn om toe te passen als geen enkele andere boombesparende ingreep, zoals snoeien, meer helpt en het toch de moeite waard is een boom te handhaven. Als je een stut ook nog met een creatieve geest weet te ontwikkelen kan het ook nog eens erg fraai zijn.